Psałterz floriański i tłumaczenie Biblii na język polski

Psałterz floriański to pierwsze znane nam tłumaczenie Biblii na język polski, które prawdopodobnie zleciła królowa Jadwiga, zanim to było dozwolone. Zajrzyj do środka psałterza i zobacz, jakie tajemnice kryje ta księga!

Czy to możliwe, że królowa Jadwiga, święta Kościoła Katolickiego, sprzeciwiła się obowiązującemu prawu kościelnemu i zleciła tłumaczenie Biblii? Wszystko wskazuje na to, że tak! Kto inny mógłby sfinansować tak bogato zdobione dzieło jak Psałterz Floriański i dodatkowo swoim autorytetem chronić tłumaczy?

Psałterz floriański, czyli psalmy po polsku

Może współcześnie wydaje nam się to naturalne, że Biblia funkcjonuje w językach narodowych, ale w Średniowieczu groził za to stos. W Kościele Rzymskokatolickim jedynym dopuszczalnym tłumaczeniem Biblii była Wulgata, dzieło świętego Hieronima. Czy jest więc możliwe, że krakowska święta i królowa zleciła wykonanie tłumaczenia Biblii na język polski wbrew Stolicy Apostolskiej?

Cóż, są historyczne przypuszczenia, że nie ona pierwsza. Bowiem psałterz floriański, za którego fundatorkę uważa się świętą Jadwigę, ma cechy zbieżne z innym wcześniejszym dziełem… Psałterzem świętej Kingi. Wprawdzie nie zachował się on do naszych czasów, więc nie mamy dostatecznych dowodów na to, że faktycznie istniał. Ale jeśli tak, to ewidentnie te dwie polskie władczynie i święte do specjalnie posłusznych Kościołowi nie należały… Być może dlatego obie tak długo czekały na swoje kanonizacje.

Podobnie psałterz floriański przeleżał kilkaset lat i przebył setki kilometrów… Nim wreszcie zupełnym przypadkiem został odkryty w małym antykwariacie obok Linzu!

Święta królowa i tłumaczenie Biblii na język polski

Jeśli weźmiemy pod uwagę okoliczności powstania psałterza floriańskiego nie dziwi fakt, że nikt się pod tym zabytkiem nie podpisał. Tworzenie i posiadanie takich dzieł wraz z narodzinami reformacji okazało się dość ryzykowne. Z pewnością, gdy zlecono tłumaczenie tej i prawdopodobnie też innych ksiąg biblijnych na język polski, było to śmiałe, ale jeszcze nie aż tak niebezpieczne zadanie. Stąd na kartach psałterza floriańskiego widoczny herb Andegawenów. Oczywiście, badacz, który odkrył psałterz nawet nie przypuszczał, że mógł on należeć do królowej, która żyła przed reformacją! Niestety, o psałterzu floriańskim wiemy niewiele i wciąż więcej w nim domysłów niż faktów. Z pewnością język psałterza w warstwie polskiej jest charakterystyczny dla regionu Małopolski. Obecnie datę powstania dzieła określa się na koniec XIV. Stąd przypuszczenie, że został wykonany na zlecenie lub jako prezent dla królowej Jadwigi. Ale do Jadwigi prowadzą też inne ślady – tajemnicze litery M splecione razem w kratkę.

M & M, czyli średniowieczne logotypy

Chociaż pewnie wielu z Was M&M kojarzą się ze słodyczami, w średniowieczu takie monogramy zazwyczaj odsyłały do Biblii. Na przykład, taki tajemniczy logotyp oznaczał łaciński skrót dla „miserere nobis” – zmiłuj się nad nami. W tym przypadku monogram pojawia się bez kontekstu pokutnego, figuruje bardziej jako ozdoba. Co ciekawe, te zdobne litery zdobią nie tylko psałterz floriański, ale znalazły się także w królewskiej komnacie Jadwigi na Wawelu.

Stąd przypuszczenia, że ten monogram Jadwiga opracowała sama. Może te litery to inicjały imion Maria i Marta, które święta królowa chciała naśladować. Jak Maria prowadzić życie pełne kontemplacji u stóp Jezusa i jak Marta – nieustannie krzątać się, pracować i służyć. Patrząc dziś na życie Jadwigi i to jak liczne szpitale, klasztory i szkoły fundowała widzimy, że te dwie postawy istotnie wpisały się w jej krótki żywot. Ale czy do listy zasług możemy także dopisać stworzenie pierwszego (znanego nam) tłumaczenia psalmów na język polski?

Tłumaczenie Biblii na język polski

Wiemy już, że Jadwiga mogła być głównym fundatorem psałterza. Ale kto podjął się karkołomnego zadania przetłumaczenia Pisma Świętego i to nie na dwa, lecz trzy języki? Oczywiście, zakładając, że dany skryba nie spisał polskiej wersji językowej z psałterza świętej Kingi. Jedna z hipotez głosi, że inicjatorem i prowadzącym proces tłumaczeń mógł być krakowski biskup, Piotr Wysz Radoliński. Przecież był on również współorganizatorem wydziału teologicznego Akademii Krakowskiej. Co ciekawe, to on prawnie odpowiadał za realizację testamentu królowej, w której olbrzymi majątek przekazano na rzecz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wielce możliwe, że gigantyczna darowizna Jadwigi dla wydziału teologii związana była właśnie z dotacją na dalsze tłumaczenie Biblii. Jednak jak to często bywa, cała historia potoczyła się inaczej.

Królowa Jadwiga to święta, która wyprzedzała swoją epokę! Zleciła tłumaczenie Biblii na język polski zanim to było modne. Grafika DAYENU design

Śmierć królowej, reformacja i Czesi

Wraz z nagłą śmiercią Jadwigi prace nad tłumaczeniem zostały wstrzymane. Wyraźnie widać tę zmianę w psałterzu. Zanikają bogate marginalia, zmienia się skryba. Być może nie chodziło wyłącznie o śmierć głównej fundatorki i zakręcenie kurka z gotówką. O wiele bardziej istotne stało się poczucie bezpieczeństwa i protektoratu, które wraz z wpływową królową zanikło. Ale to nie wszystko.

Mamy początek XV wieku. W sąsiednich Czechach, na Uniwersytecie w Pradze, rektorem zostaje równolatek Jadwigi, Jan Hus. Zapewne w Krakowie był on doskonale znany, bo i zależności między miastami akademickimi były dość bliskie. Przecież wspomniany biskup Wysz Radoliński studiował w Pradze. Natomiast jeden z typowanych tłumaczy psałterza, Bartłomiej z Jasła, wykładał na obu uniwersytetach – w Krakowie i w Pradze. Sam psałterz floriański w polskiej warstwie językowej zawiera sporo zapożyczeń czeskich, a język niemiecki to ukłon w stronę sąsiedniego Śląska.

Jan Hus i zakazane księgi

Ale te związki z Czechami stają się niebezpieczne, gdy kilka lat później Jan Hus popada w niełaskę. To co głosi wówczas Hus to powrót do zasad pierwotnego Chrześcijaństwa i Ewangelii. Ale by taki zwrot był możliwy, wypadałoby ową Ewangelię przetłumaczyć na zrozumiały dla wszystkich język. Z kolei to nie podoba się duchowieństwu, bo zagraża to ich pozycji i bogactwu. Podstępem Jan Hus zostaje zwabiony na Sobór w Konstancji, osądzony i spalony na stosie.

Co dalej? Po śmierci Husa wybucha powstanie, które przeradza się w długotrwałe wojny husyckie, a w następstwie tych wydarzeń… wszelkie kolejne próby tłumaczenia Biblii uznawane są za heretyckie. Zawierucha reformacji i kontrreformacji wstrzymuje możliwość tłumaczenia Pisma Świętego na języki narodowe. Tak oto, na kolejne po królowej Jadwidze udane tłumaczenie Biblii na język polski trzeba było czekać ponad 200 lat. A psałterz floriański ukrywany skrzętnie w królewskich skrzyniach, skarbcach i klasztorach ginie na całe kilkaset lat.

Królowa Jadwiga – atrybuty świętej

Po takiej historii, z pewnością jesteście ciekawi, co jest atrybutem świętej królowej Jadwigi? Pismo Święte, ukochany krucyfiks na Wawelu, a może budynek Uniwersytetu, który ufundowała? To może chociaż rzeczony psałterz floriański? Nic z tych rzeczy. Atrybutem świętej Jadwigi jest maleńki, kobiecy bucik. Legenda głosi, że zobaczywszy biednego robotnika królowa, który płakał z powodu chorej żony, królowa zatrzymała się i dała mu spinkę z buta. Na lekarstwa dla żony. Lekarstwa okazały się zbędne, bo żona cudownie wyzdrowiała. Ale my w DAYENU zastanawiamy się, czy nie byłoby lepiej posłuchać legendy o Księdze Psalmów albo o tłumaczeniu przechowywanym w klasztorze klarysek. Tudzież legendy o skrybie, który na kartach psałterza malował dziwne zwierzęta i stwory. To dopiero historia!

Przeczytaj również: Królowa Jadwiga cytaty i Twoja Biblia